Extreme neerslag komt meer voor en de periodes van droogte duren langer. In historische binnensteden en bij oude boerderijen zijn nog opslagreservoirs die archeologen waterkelders noemen. Bouwhistoricus Pieter-Jan De Vos (Erfgoed Leiden en Omstreken) en architect Peter van Swieten (regent bouwzaken Hof Meermansburg) vertellen enthousiast over waterkelders en de mogelijkheden voor hergebruik.


Leg eens uit, wat zijn waterkelders?
De Vos: “Ondergrondse kelders voor de opslag van water. In de historische bronnen worden het regenbakken genoemd. In andere streken worden ze cisternen genoemd. Waterkelders, regenbakken en cisternen: het is allemaal ondergrondse opslag voor water.”


En hoe werkt een waterkelder precies?
De Vos: “Ik onderzoek al jaren waterkelders in Leiden en heb er tientallen gezien en ze worden allemaal gevoed met regenwater vanaf het dak. Waterkelders liggen bij particulieren huizen vaak dichtbij de gevel, bij hofjes kunnen ze ook centraal op het binnenterrein liggen. De meest eenvoudige manier was om een emmer in het mangat te hangen, maar bij het Schachtenhofje en het Hof Meermansburg werd het water door middel van een pomp uit de waterkelder gepompt.”

Een waterkelder in Leiden door Jan Elias Kikkert, ca. 1880. Hier wordt het water met een emmer eruit gehaald. Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV3117.12 az

Vanaf wanneer komen waterkelders voor?
De Vos: “Individuele waterkelders zijn zelden goed dateerbaar. De enige hoop is op een archiefvermelding. Andere dateringsmogelijkheden zijn er niet. 14C of dendrochronologische dateringen kunnen niet worden toegepast omdat in Leiden de bakken niet op hout werden gefundeerd, zoals dat bijvoorbeeld wel in Amsterdam het geval was. Specifiek dateren aan de hand van de Leidse baksteenchronologie kan ook niet. In de periode van voorkomen werd de Leidse baksteen gebakken volgens een voorgeschreven standaardformaat. Maar het is duidelijk dat ze in de 17de eeuw al veel voorkomen en ze blijven in gebruik totdat de waterleiding wordt aangelegd. Uit historische bronnen weten we dat ze regelmatig schoongemaakt werden.”   

De pomp op het Hof Meermansburg voor de restauratie. Op de voorgrond het mangat van de waterkelder met deksteen en ring.

Wat vind je zo leuk aan waterkelders onderzoeken?
De Vos: “Mijn eerste waterkelder kwam ik tegen samen met een collega bouwhistoricus in een pand op het Rapenburg. Het intrigeerde me dat ze toen bekend stonden als zeldzaam. Maar al snel werden we erbij geroepen toen in een pand aan de Hogewoerd een compleet exemplaar werd gevonden. We kwamen er steeds meer tegen. Toen ben ik ze systematisch gaan verzamelen. Ik heb er tientallen gezien, ruim 25 in detail kunnen bekijken en ook archivalisch onderzoek gedaan. Het fascinerende met waterkelders is: ze waren zo gangbaar en gebruikelijk en we weten er zo weinig van. Al die kennis die is verdwenen in honderd jaar tijd.”

Pieter-Jan De Vos (onder) doet met hulp van collega Edwin Orsel (boven) onderzoek aan de waterkelders van het Hof Meermansburg. Foto Jan Dröge.  

Zou je waterkelders weer opnieuw kunnen gebruiken?   

De Vos: “Ja, ik ken zelfs een waterkelder die in gebruik is, achter het Rijnlandshuis op de Breestraat. Samen met prof. Petra van Dam (VU) ben ik daar eens gaan kijken. Ik heb het water eruit zelfs gedronken. Een ander voorbeeld in Leiden zijn de waterkelders van het Hof Meermansburg. Die zijn er nog altijd.”  

 

Je hebt bij het Hof Meermansburg onderzoek gedaan naar de waterkelders, wat zijn je bevindingen?
De Vos: “De pomp in het Hof Meermansburg dateert van 1681 en toen zullen ook de waterkelders zijn aangelegd. We weten zeker dat er vier grote waterkelders zijn. Dat kan je zien aan de blauwe dekstenen. Dat is de plek van het mangat. De waterkelders staan vol met water en ze zijn ongekend groot en staan onderling met elkaar in contact met een overloopsysteem. Dat heb ik nog nooit elders gezien.”

 

 

Zo te horen hebben jullie in het Hof Meermansburg misschien wel een water-opslagcapaciteit van 60 tot 70 m3. Gaan jullie dat ook gebruiken?
Van Swieten: “Ja, het is alleen eerst nog wachten totdat de restauratie van de pomp klaar is. Dat duurde allemaal wat langer. Er werden verfresten ontdekt op het beeld en we hebben een kleurenonderzoek laten uitvoeren. We gaan dit najaar de rioleringen vernieuwen en leggen een gescheiden rioolstelsel aan. Dat betekent dat het rioolwater en het regenwater door verschillende buizen gaat. Het regenwater gaat dan weer naar de waterkelders. Dan hangen we er een klokpomp in en dan kunnen we het regenwater voor de tuin gebruiken.”

Waterpomp en dwarsdoorsnede waterkelders Hof Meermansburg. Vereenvoudigde tekening Veldman Rietbroek Architecten (Leiden).

Verwacht je dat ook bij andere hofjes waterkelders bewaard zijn gebleven? En zou je die ook weer kunnen gebruiken?
De Vos: “Waterkelder zijn enorm stevig, die blijven gewoon bewaard. Bij het Schachtenhof is de waterkelder weer in gebruik, bij het Bethlehemshof aan het Levendaal is de waterkelder teruggevonden door het Leidse steenhouwersbedrijf BamBam en daar gaan ze de pomp ook weer herstellen. Je zal ze opnieuw moeten voeden met regenwater, de toevoeren moeten hersteld worden, maar het lijkt me dat die prima gebruik kunnen worden.”

Dwarsdoorsnede van een Leidse waterkelder bij de opgraving die heeft plaatsgevonden in het kader van de aanleg van de parkeergarage Lammermarkt. De waterkelder wordt hier door de graafmachine verwijderd. De foto toont duidelijk hoe stevig de waterkelder is. Foto: BAAC.

Pieter-Jan de Vos breidt een publicatie voor over waterkelders voor Erfgoed Leiden en Omstreken.

Facebook
Twitter
LinkedIn
Email
WhatsApp